Trần Bì (陈皮) là vỏ quýt chín đã phơi hoặc sấy khô để lâu năm, càng để lâu càng tăng dược tính. Là vị thuốc nổi bật trong các nhóm lý khí, kiện tỳ, hóa đàm, Trần Bì thường được dùng trong các chứng đầy bụng, ăn uống khó tiêu, ho nhiều đờm, nôn mửa, tiêu chảy mạn, đau bụng do khí trệ…
Giới thiệu chung về Trần Bì
- Tên gọi khác: Vỏ quýt khô, Quất bì
- Tên khoa học: Citrus reticulata Blanco
- Họ thực vật: Cam (Rutaceae)
- Bộ phận dùng: Vỏ quả chín phơi khô
- Tính vị: Vị đắng, cay, tính ôn
- Quy kinh: Tỳ, Phế
- Tác dụng chính: Lý khí kiện tỳ, táo thấp hóa đàm, chỉ khái.
Công dụng của Trần Bì trong Y học cổ truyền
🔹 Lý khí, kiện tỳ – trị đầy bụng, ăn không tiêu, chán ăn
- Trần Bì giúp điều hòa khí trệ tại trung tiêu, kích thích tiêu hóa, giảm đầy hơi, bụng chướng, tiêu hóa kém.
- Phối hợp tốt trong điều trị tỳ vị hư nhược, khí trệ tiêu hóa.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị ăn uống kém, bụng đầy: Phối hợp với Bạch Truật, Mộc Hương, Sa Nhân.
🔹 Hóa đàm, chỉ khái – trị ho có đờm, đờm ẩm, ho lâu ngày
- Là vị thuốc chủ lực trong các bài thuốc trị ho có đờm do đàm thấp, phế khí uất trệ.
- Giúp làm loãng đờm, dễ khạc, giảm ho dai dẳng do ẩm đàm kéo dài.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị ho đờm, tức ngực: Phối hợp với Bán Hạ, Phục Linh, Cam Thảo.
🔹 Táo thấp – hỗ trợ tiêu chảy mạn, viêm ruột nhẹ
Tính ôn và vị đắng giúp táo thấp (làm khô ẩm thấp), rất phù hợp cho người tiêu chảy do tỳ hư – thấp trệ, tiêu hóa yếu kéo dài.
📌 Bài thuốc tham khảo: Tiêu chảy mạn, phân sống: Phối hợp với Hoắc Hương, Hậu Phác, Trần Liên.
🔹 Điều khí vùng ngực – trị đầy tức ngực, buồn nôn nhẹ
Làm thông khí, giảm đầy trệ vùng ngực – vị – trung tiêu.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Trần Bì
🔹 Cách sử dụng
- Dạng sắc uống – phổ biến trong bài thuốc tiêu hóa, trị ho, kiện tỳ
- Sao thơm nhẹ hoặc sao vàng – tăng hiệu quả lý khí, giảm tính cay
- Bào chế lâu năm (trần lâu) – hiệu lực hóa đàm càng tốt
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Chống chỉ định và lưu ý quan trọng:
- Người âm hư, nhiệt trong, khô miệng táo bón nên thận trọng khi dùng kéo dài
- Không nên dùng Trần Bì “mới” (chưa phơi đủ lâu), dễ gây kích ứng
💡 Dùng đúng thể khí trệ – thấp trệ – đàm thấp sẽ phát huy tốt hiệu quả
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Trần Bì + Bán Hạ, Phục Linh → Hóa đàm, trị ho đờm
- Trần Bì + Bạch Truật, Sa Nhân → Kiện tỳ, hành khí, tiêu thực
- Trần Bì + Hậu Phác, Trạch Tả → Tiêu trướng, lợi thấp
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 D-limonene – Kích thích tiêu hóa, chống đầy hơi, làm dịu dạ dày
- Tăng tiết dịch tiêu hóa, giảm cảm giác đầy bụng, ăn không tiêu, buồn nôn nhẹ.
- Có tác dụng giãn cơ trơn đường tiêu hóa, làm dịu các cơn co thắt ruột.
📌 Ứng dụng: Có mặt trong thuốc hỗ trợ tiêu hóa, viên uống trị khó tiêu chức năng Dùng trong tinh dầu chống nôn, giảm stress tiêu hóa
🔹 Hesperidin & Naringin – Chống oxy hóa, bảo vệ thành mạch, hạ cholesterol
- Là nhóm flavonoid mạnh giúp tăng cường độ bền thành mạch, giảm thấm mao mạch, ngăn viêm mạch máu nhỏ.
- Hạ nhẹ LDL cholesterol, ức chế hình thành mảng xơ vữa.
📌 Ứng dụng: Dùng trong thuốc bổ mạch máu, hỗ trợ trĩ, giãn tĩnh mạch Có trong thực phẩm chức năng bảo vệ tim mạch, chống xơ vữa mạch
🔹 Synephrine – Kích thích nhẹ hệ giao cảm, hỗ trợ chuyển hóa năng lượng
- Có tác dụng tăng nhẹ tốc độ trao đổi chất, hỗ trợ giảm cân nhẹ và điều chỉnh chuyển hóa lipid.
- Tăng nhẹ nhịp tim, huyết áp – do đó cần thận trọng khi dùng với người tim mạch.
📌 Ứng dụng: Có mặt trong một số sản phẩm giảm cân có chiết xuất vỏ cam Được nghiên cứu như chất hỗ trợ tăng trao đổi chất nhẹ ở người ít vận động
🔹 Tinh dầu & Flavonoid – Long đờm, kháng viêm, giảm ho nhẹ
- Làm lỏng đờm trong khí quản, giúp khạc dễ hơn.
- Tác dụng chống viêm nhẹ tại đường hô hấp, giảm phản xạ ho.
📌 Ứng dụng: Dùng trong siro ho thảo dược, viên ngậm long đờm Phối hợp với Bán Hạ, Tô Tử trong sản phẩm trị ho có đờm
Kết luận
Từ góc nhìn Đông Y, Trần Bì là một vị thuốc thiết yếu trong nhóm lý khí, hóa đàm, kiện tỳ, có khả năng giải quyết khí trệ, đầy bụng, ho có đờm, tiêu hóa kém và tiêu chảy mạn tính. Là dược liệu vừa dễ dùng, vừa phổ biến, nhưng hiệu quả cao khi dùng đúng thể bệnh và phối hợp đúng cách.