Xuyên Bối Mẫu (川贝母) là phần thân hành của cây Bối Mẫu sinh trưởng tại các vùng núi cao ở Tứ Xuyên (Trung Quốc), thường được dùng làm thuốc thanh phế, hóa đàm, chỉ khái, tán kết. Đây là vị thuốc quý trong các bài thuốc trị ho lâu ngày, ho khan có đàm đặc, ho phế nhiệt hoặc uất đàm.
Giới thiệu chung về Xuyên Bối Mẫu
- Tên khoa học: Fritillaria cirrhosa D. Don
- Họ thực vật: Loa kèn (Liliaceae)
- Bộ phận dùng: Thân hành phơi khô
- Tính vị: Vị đắng, ngọt, tính hơi hàn
- Quy kinh: Tâm, Phế
- Tác dụng chính: Thanh phế, hóa đàm, chỉ khái, tán kết
Công dụng của Xuyên Bối Mẫu trong Y học cổ truyền
🔹 Thanh phế, hóa đàm – trị ho khan, ho có đàm đặc, họng khô
- Là vị thuốc lý tưởng để trị các thể ho do phế nhiệt, đàm táo gây khó thở, tức ngực, họng khô rát
- Thường dùng trong các chứng ho kéo dài, ho lâu ngày, ho về đêm không dứt
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị ho khan có đàm, rát họng: Phối hợp với Trúc Nhự, Mạch Môn, Sinh Cam Thảo
🔹 Thanh tâm, dưỡng âm – hỗ trợ ho do tâm hỏa, âm hư nội nhiệt
- Xuyên Bối Mẫu không quá lạnh, có thể dùng cho người ho do tâm hỏa, mất ngủ, khô miệng.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Xuyên Bối Mẫu
🔹 Cách sử dụng
- Tán bột – uống với nước ấm hoặc sắc chung với các vị thuốc khác
- Sắc uống – dùng trong bài thuốc trị ho lâu ngày, viêm phế quản mạn
- Có thể kết hợp với mật ong, lê chưng để dùng cho người yếu
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Thận trọng khi sử dụng Xuyên Bối Mẫu:
- Không dùng cho người tỳ vị hư hàn, ho lạnh, không có đàm, tiêu chảy kéo dài
- Không phối hợp với Ô đầu, Phụ tử (do kỵ tính)
💡 Dùng đúng trong các trường hợp phế nhiệt, ho khan, đàm đặc, hạch cổ
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Xuyên Bối + Mạch Môn, Trúc Nhự → Thanh phế, nhuận ho
- Xuyên Bối + Hạ Khô Thảo, Hải Tảo → Tán kết, tiêu hạch
- Xuyên Bối + Bách Bộ, Tang Bạch Bì → Trị ho lâu ngày, đàm nhiệt
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Alkaloid steroid (Peimine, Imperialine…) – Giảm ho, long đờm, chống viêm
- Ức chế phản xạ ho qua trung tâm hô hấp và ngoại vi
- Làm loãng đờm, hỗ trợ bài xuất dịch tiết đường thở
- Chống viêm mạnh qua ức chế TNF-α, IL-1β, PGE2, giảm sưng nề phế quản
📌 Ứng dụng: Có mặt trong thuốc ho thảo dược, viên long đờm. Dùng cho người viêm họng mạn, ho có đờm kéo dài, viêm phế quản mạn
🔹 Polysaccharide – Điều hòa miễn dịch, hỗ trợ phục hồi niêm mạc phổi
- Tăng hoạt tính đại thực bào, hỗ trợ chống lại nhiễm trùng hô hấp tái phát
- Bảo vệ và phục hồi niêm mạc đường hô hấp bị tổn thương do viêm mạn
🔹 Chống oxy hóa và chống xơ hóa phổi
Một số dẫn xuất trong Xuyên Bối có thể ức chế peroxidation lipid và giảm tổn thương phổi do stress oxy hóa, đặc biệt trong bệnh phổi tắc nghẽn (COPD), viêm phổi xơ hóa.
Kết luận
Từ góc nhìn Đông Y, Xuyên Bối Mẫu là vị thuốc thanh phế hóa đàm quý, thường được sử dụng trong điều trị các thể ho khan, ho kéo dài, viêm phế quản mạn, hoặc đàm tích tụ gây hạch, bướu. Với tính mát nhẹ, vị đắng ngọt, Xuyên Bối Mẫu dễ kết hợp và an toàn khi sử dụng đúng chứng, đúng bài.