Trạch Lan (泽兰) là một vị thuốc có vị thuốc bình hòa, chủ yếu dùng để hoạt huyết, hóa ứ, điều kinh, lợi thủy, tiêu phù, thường dùng trong các bài thuốc trị rối loạn kinh nguyệt, hậu sản, phù thũng và đau do huyết ứ.
Giới thiệu chung về Trạch Lan
- Tên gọi khác: Cạn Lan, Tiên Hạc Thảo.
- Tên khoa học: Lycopus lucidus Turcz. ex Benth.
- Họ thực vật: Họ Hoa môi (Lamiaceae).
- Bộ phận dùng: Toàn cây (phơi khô).
- Tính vị: Vị cay, đắng, tính ôn.
- Quy kinh: Can, Tỳ.
- Tác dụng chính: Hoạt huyết, hóa ứ, điều kinh, tiêu phù, lợi thủy.
Công dụng của Trạch Lan trong Y học cổ truyền
🔹 Hoạt huyết, hóa ứ, hỗ trợ điều trị đau do huyết ứ
- Giúp lưu thông khí huyết, phá huyết ứ, giảm đau.
- Hỗ trợ điều trị đau sau chấn thương, bầm tím, đau do ứ huyết sau sinh.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị đau lưng, bầm tím sau ngã: Phối hợp với Tô Mộc, Hồng Hoa giúp hoạt huyết, tiêu ứ.
🔹 Điều kinh, hỗ trợ điều trị rối loạn kinh nguyệt
- Giúp điều hòa kinh nguyệt, trị bế kinh, rong kinh, kinh nguyệt không đều do huyết ứ.
- Giảm đau bụng kinh, cải thiện lưu thông máu vùng chậu.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị kinh nguyệt thưa, bế kinh, đau bụng kinh: Phối hợp với Ích Mẫu, Đương Quy, Hương Phụ.
🔹 Lợi thủy, tiêu phù, hỗ trợ trị phù thũng do khí huyết ngưng trệ
- Tăng bài tiết nước tiểu, giúp giảm phù nhẹ, tiểu ít do khí huyết không thông.
- Hỗ trợ trị phù thũng, bụng đầy trướng, tiểu tiện không thông.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị phù nhẹ do khí huyết trệ, sau sinh tiểu ít: Phối hợp với Trạch Tả, Xa Tiền Tử.
🔹 Hỗ trợ phục hồi sau sinh, tiêu sản dịch, giảm đau bụng hậu sản
- Giúp co hồi tử cung, tiêu ứ huyết trong tử cung, hỗ trợ hồi phục hậu sản.
- Hỗ trợ đẩy sản dịch, giảm sưng đau vùng bụng sau sinh.
📌 Bài thuốc tham khảo: Hỗ trợ hậu sản: Phối hợp với Ngải Cứu, Sinh Khương giúp làm ấm tử cung, hóa ứ.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Trạch Lan
🔹 Cách sử dụng
- Dạng sắc nước uống: Thường phối hợp với các vị khác trong bài thuốc trị kinh nguyệt không đều, phù thũng.
- Dạng bột tán hoặc viên hoàn: Kết hợp trong các bài thuốc hoạt huyết, bổ huyết.
- Dạng ngâm rượu xoa bóp: Hỗ trợ giảm đau do bầm tím, chấn thương.
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ.
💡 Chống chỉ định và lưu ý quan trọng:
- Phụ nữ mang thai không nên dùng (do tác dụng hoạt huyết mạnh).
- Tránh dùng cho người có huyết hư, không có ứ trệ rõ ràng.
- Không dùng trong các trường hợp xuất huyết, rong huyết chưa rõ nguyên nhân.
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Trạch Lan + Hồng Hoa, Tô Mộc → Hỗ trợ trị đau do huyết ứ, chấn thương.
- Trạch Lan + Ích Mẫu, Hương Phụ → Điều kinh, hỗ trợ rối loạn kinh nguyệt.
- Trạch Lan + Trạch Tả, Xa Tiền Tử → Hỗ trợ lợi thủy, tiêu phù.
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Flavonoid – Hoạt huyết, chống viêm, bảo vệ mạch máu
- Cải thiện lưu thông máu, tăng đàn hồi thành mạch.
- Giảm viêm nhẹ, đặc biệt ở các mô mềm, mô cơ.
- Chống oxy hóa, bảo vệ tế bào khỏi tổn thương bởi gốc tự do.
📌 Ứng dụng: Dùng trong thuốc hỗ trợ tuần hoàn máu, giảm đau do ứ trệ huyết, đau kinh nguyệt. Có mặt trong thuốc bảo vệ tim mạch, ngăn xơ vữa động mạch
🔹 Phenolic acid – Kháng khuẩn, kháng viêm, điều hòa miễn dịch
- Ức chế vi khuẩn và nấm men nhẹ, hỗ trợ điều trị viêm nhiễm phụ khoa, viêm da nhẹ.
- Có tiềm năng trong việc điều hòa miễn dịch, giảm phản ứng viêm kéo dài.
📌 Ứng dụng: Có trong thuốc chống viêm tự nhiên, kháng khuẩn đường niệu và sinh dục. Được nghiên cứu như một thành phần bổ trợ trong thuốc điều trị viêm phụ khoa nhẹ.
🔹 Triterpenoid – Điều hòa nội tiết tố, hỗ trợ chu kỳ kinh nguyệt
- Có tác dụng gần giống estrogen nhẹ, giúp điều hòa nội tiết nữ, ổn định chu kỳ kinh nguyệt.
- Giảm đau bụng kinh, cải thiện tuần hoàn vùng chậu.
📌 Ứng dụng:
- Dùng trong sản phẩm hỗ trợ kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh.
- Nghiên cứu cho thấy hiệu quả tích cực với chu kỳ kinh nguyệt bị rối loạn do căng thẳng hoặc nội tiết.
🔹 Saponin – Lợi tiểu, giảm phù, hỗ trợ chức năng thận
- Tăng bài tiết nước tiểu, giúp giảm phù nhẹ và hỗ trợ điều hòa huyết áp.
- Hỗ trợ thải độc nhẹ qua đường tiểu, cải thiện chức năng thận khi suy yếu mức độ nhẹ.
📌 Ứng dụng: Dùng trong thuốc lợi niệu tự nhiên, hỗ trợ điều trị phù do thận yếu hoặc suy tuần hoàn.
Kết luận
Trạch Lan là vị thuốc hoạt huyết, hóa ứ, điều kinh, tiêu phù, thường được sử dụng trong các bài thuốc trị kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, phù thũng, đau sau chấn thương và phục hồi sau sinh. Tuy nhiên, với tính hoạt huyết khá mạnh, cần thận trọng khi sử dụng, đặc biệt ở phụ nữ có thai và người đang xuất huyết.