Can Khương (干姜) là thân rễ của cây gừng (Zingiber officinale) được phơi hoặc sấy khô, thường được sử dụng trong Đông y với công năng ôn trung, hồi dương, tán hàn, cầm nôn, chỉ tả, ôn thông mạch lạc. So với Sinh Khương (gừng tươi), Can Khương có tính nhiệt mạnh hơn, chuyên dùng cho các thể bệnh hư hàn, lạnh sâu, mạch trầm vi, chân tay lạnh.
Giới thiệu chung về Can Khương
- Tên gọi khác: Gừng khô
- Tên khoa học: Zingiber officinale Rosc.
- Họ thực vật: Gừng (Zingiberaceae)
- Bộ phận dùng: Thân rễ (gừng) đã phơi hoặc sấy khô
- Tính vị: Vị cay, tính nhiệt
- Quy kinh: Tỳ, Vị, Tâm, Phế
- Tác dụng chính: Ôn trung tán hàn, hồi dương cứu nghịch, cầm nôn, chỉ tả, ôn phế hóa ẩm
Công dụng của Can Khương trong Y học cổ truyền
🔹 Ôn trung, tán hàn – trị lạnh bụng, đau bụng, tiêu hóa kém do hư hàn
- Can Khương là vị thuốc ôn trung hàng đầu, giúp làm ấm tỳ vị, hóa thấp trệ, giảm đau bụng âm
- Thường dùng trong tỳ vị hư hàn, bụng lạnh, chậm tiêu, ăn kém, tiêu chảy mạn
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị tiêu chảy do hư hàn: Phối hợp với Phụ Tử, Bạch Truật, Cam Thảo
🔹 Hồi dương cứu nghịch – trị dương khí suy, mạch trầm, tay chân lạnh, sợ lạnh
Thường dùng trong các chứng dương hư, hàn nhập tâm thận, người gần hôn mê do dương thoát
📌 Bài thuốc tham khảo: Hồi dương cứu nghịch: Phối hợp với Phụ Tử, Nhân Sâm, Can Khương (Tam bảo hoàn, Tứ nghịch thang…)
🔹 Cầm nôn, chỉ tả – trị nôn mửa, tiêu chảy kéo dài do hư hàn
Can Khương làm ấm vị, chỉ ẩu (chống nôn), dùng trong nôn mửa thể hàn, ăn lạnh bị ói, tiêu chảy phân lỏng
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị nôn do lạnh bụng: Phối hợp với Bán Hạ, Trần Bì, Sinh Khương
🔹 Ôn phế hóa ẩm – hỗ trợ điều trị ho có đờm ẩm, lạnh
Dùng trong các chứng ho do hàn ẩm, đàm trắng loãng, khó khạc, sợ lạnh, không ra mồ hôi
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Can Khương
🔹 Cách sử dụng
- Sắc uống – thường dùng trong bài thuốc ôn trung, hồi dương, trị tiêu chảy
- Sao cháy (Can Khương thán) – tăng khả năng chỉ huyết, cầm máu do tỳ hư hàn
- Có thể phối hợp với Sinh Khương hoặc Bào Khương tùy mục đích
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Thận trọng khi sử dụng Can Khương:
- Không dùng trong trường hợp âm hư nội nhiệt, xuất huyết do nhiệt, miệng khô, táo bón
- Tránh dùng cùng các thuốc đại nhiệt khác nếu không có chỉ định rõ
💡 Nên phối hợp với các thuốc kiện tỳ, dưỡng âm nếu người bệnh thể hư yếu
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Can Khương + Phụ Tử, Nhân Sâm → Hồi dương cứu nghịch
- Can Khương + Cam Thảo, Trần Bì → Ôn trung, cầm nôn
- Can Khương + Bạch Truật, Sa Nhân → Trị tiêu chảy hư hàn
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Shogaol & Zingerone – Giảm đau, chống viêm mạnh hơn Gingerol
- Shogaol là hoạt chất chính trong gừng khô, có tác dụng ức chế mạnh các cytokine gây viêm như TNF-α, IL-6, COX-2.
- Giảm đau rõ rệt trong các bệnh viêm khớp, đau bụng kinh, đau cơ và thần kinh.
📌 Ứng dụng: Có trong viên uống thảo dược giảm đau tự nhiên. Hỗ trợ điều trị viêm khớp mạn, đau bụng kinh thể hàn, đau do căng thẳng thần kinh
🔹 Tinh dầu gừng – Kích thích tiêu hóa, giảm co thắt ruột, chống buồn nôn
- Tăng tiết dịch tiêu hóa, hỗ trợ ăn ngon, tiêu hóa tốt hơn
- Làm giãn cơ trơn dạ dày – ruột, giảm đầy bụng, khó tiêu, ợ hơi, buồn nôn
- Dùng hiệu quả trong nôn nghén thai kỳ, say tàu xe, buồn nôn sau phẫu thuật
📌 Ứng dụng: Có trong viên chống nôn tự nhiên, trà gừng khô, kẹo gừng trị say xe
🔹 Tác dụng bảo vệ thần kinh và tăng tuần hoàn ngoại vi
- Các dẫn xuất shogaol giúp bảo vệ tế bào thần kinh khỏi tổn thương do stress oxy hóa, ngăn ngừa thoái hóa thần kinh
- Gừng khô có khả năng làm ấm cơ thể, tăng tuần hoàn máu ngoại vi, hỗ trợ điều trị tay chân lạnh, huyết áp thấp nhẹ
🔹 Chống oxy hóa mạnh
- Trung hòa các gốc tự do, hỗ trợ phòng ngừa bệnh tim mạch, thoái hóa thần kinh, tiểu đường và lão hóa sớm
- Góp phần bảo vệ gan, dạ dày, ruột và tế bào miễn dịch
Kết luận
Từ góc nhìn Đông Y, Can Khương là vị thuốc ôn trung mạnh, giúp làm ấm tạng phủ, hồi dương cứu nghịch, cầm nôn, trị tả hiệu quả, rất phù hợp trong điều trị các chứng hư hàn mạn tính như tiêu chảy, bụng lạnh, tay chân lạnh, nôn ói sau ăn lạnh. Khi phối hợp đúng bài, Can Khương trở thành vị thuốc trụ cột trong nhóm hồi dương – ôn trung – cứu nghịch.