Hương Phụ (香附) là vị thuốc nổi bật với tác dụng sơ can lý khí, điều kinh, giải uất, giảm đau, thường được dùng trong các chứng rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh, ngực sườn đầy tức, trầm uất, khí trệ – đặc biệt ở phụ nữ.
Giới thiệu chung về Hương Phụ
- Tên gọi khác: Củ gấu, Củ gấu tím, Củ gấu đen
- Tên khoa học: Cyperus rotundus L.
- Họ thực vật: Cói (Cyperaceae)
- Bộ phận dùng: Thân rễ (rhizoma)
- Tính vị: Vị cay, hơi ngọt, tính bình
- Quy kinh: Can, Tam tiêu
- Tác dụng chính: Sơ can giải uất, điều kinh, chỉ thống (giảm đau)
Công dụng của Hương Phụ trong Y học cổ truyền
🔹 Sơ can giải uất – giảm trầm uất, bực bội, ngực sườn đầy tức
- Hương Phụ là vị thuốc lý khí mạnh, thường dùng trong các chứng khí uất can khí, ức chế tinh thần, dễ cáu gắt, thở dài, ngực tức.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị can khí uất: Phối hợp với Xuyên Khung, Bạch Thược, Chỉ Xác.
🔹 Điều kinh, giảm đau bụng kinh – do khí trệ, huyết ứ
- Giúp điều hòa khí huyết vùng hạ tiêu, làm thông kinh lạc, giảm đau bụng kinh do khí trệ huyết ứ.
- Phù hợp với người kinh nguyệt không đều, trước kỳ kinh có đau, ngực căng tức.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị kinh nguyệt không đều: Phối hợp với Ích Mẫu Thảo, Ngưu Tất, Đan Sâm.
🔹 Giảm đau – hỗ trợ trị đau bụng, đau dạ dày, đau ngực, đau sau sinh
- Khi khí trệ được giải, đau sẽ giảm – nên Hương Phụ có mặt trong nhiều bài thuốc trị đau bụng, đau ngực, đau vùng bụng dưới, đặc biệt có liên quan đến nội tạng bị khí uất.
📌 Bài thuốc tham khảo: Giảm đau bụng sau sinh: Phối hợp với Trạch Lan, Sinh Khương, Quy Vĩ.
🔹 Ứng dụng trong các bệnh phụ nữ – đau vú, u cục nhỏ do khí trệ
Hương Phụ được dùng trong các chứng đau tức vú, u mềm, bướu nhỏ do khí uất, đặc biệt ở phụ nữ tiền kinh nguyệt hoặc tiền mãn kinh.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị đau vú trước kỳ kinh: Phối hợp với Thanh Bì, Bán Hạ, Cát Cánh.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Hương Phụ
🔹 Cách sử dụng
- Sao giấm: Tăng tác dụng điều kinh, hoạt huyết
- Sao cháy: Tăng tác dụng chỉ huyết, giảm tiêu chảy nhẹ
- Dạng sắc uống, hoàn tán: Phối hợp phổ biến trong các bài thuốc phụ khoa
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Chống chỉ định và lưu ý quan trọng:
- Không dùng cho người khí hư không uất (khí yếu, hay mệt, sợ gió, tiêu chảy).
💡 Hương Phụ thiên về hành khí nên nếu dùng lâu dài cần phối hợp thêm vị bổ khí hoặc bổ huyết để cân bằng.
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Hương Phụ + Ích Mẫu Thảo, Đan Sâm → Điều kinh, trị kinh nguyệt không đều
- Hương Phụ + Xuyên Khung, Chỉ Xác → Sơ can lý khí, trị trầm uất
- Hương Phụ + Sinh Khương, Quy Vĩ → Hỗ trợ hậu sản, giảm đau bụng
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Tinh dầu (Cyperene, α-Cyperone) – Giảm đau, chống co thắt tử cung – dạ dày
- Có tác dụng giảm co thắt cơ trơn tử cung, ruột non, dạ dày, hỗ trợ giảm đau bụng kinh, đau bụng do tiêu hóa.
- Làm dịu cơn co rút tử cung trong chu kỳ kinh, đặc biệt ở người có hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS).
📌 Ứng dụng: Dùng trong sản phẩm thảo dược điều hòa kinh nguyệt, giảm đau bụng kinh Có mặt trong thuốc nhỏ bụng, viên nang hỗ trợ tiêu hóa
🔹 Flavonoid & Alkaloid – Điều hòa nội tiết, chống trầm uất, kháng viêm
- Ổn định trục hạ đồi – tuyến yên – buồng trứng, hỗ trợ điều hòa chu kỳ kinh.
- Tăng cường chuyển hóa serotonin nhẹ, giúp cải thiện tâm trạng, giảm trầm uất nhẹ trong PMS.
- Chống viêm tại tử cung và đường ruột.
📌 Ứng dụng: Có trong thuốc hỗ trợ PMS, rối loạn nội tiết, rối loạn cảm xúc chu kỳ kinh
Tiềm năng ứng dụng trong liệu pháp hỗ trợ tiền mãn kinh nhẹ
🔹 Cyperone – Chống oxy hóa, bảo vệ gan và hệ tim mạch
- Bảo vệ tế bào gan khỏi stress oxy hóa, giảm men gan và mỡ máu nhẹ.
- Có hoạt tính chống kết tập tiểu cầu và giãn mạch nhẹ.
📌 Ứng dụng: Dùng hỗ trợ gan nhiễm mỡ, mệt mỏi mãn tính, căng thẳng thần kinh Tiềm năng trong hỗ trợ huyết áp và phòng ngừa xơ vữa mạch máu nhẹ
🔹 Hoạt tính kháng khuẩn, kháng nấm nhẹ
- Tinh dầu Hương Phụ có khả năng ức chế vi khuẩn Gram dương, nấm men, nấm sợi nhẹ.
📌 Ứng dụng: Có mặt trong thuốc phụ khoa thảo dược, sản phẩm vệ sinh phụ nữ có nguồn gốc tự nhiên Hỗ trợ viêm âm đạo nhẹ hoặc khí hư kéo dài thể do vi sinh
Kết luận
Từ góc nhìn Đông Y, Hương Phụ là vị thuốc lý khí hàng đầu dành cho nữ giới, với công dụng nổi bật là điều kinh, sơ can giải uất, giảm đau vùng bụng dưới, trị khí trệ huyết ứ. Được ví như “vị thuốc của phụ nữ”, Hương Phụ có mặt trong hầu hết các bài thuốc trị rối loạn kinh nguyệt, hậu sản, hội chứng tiền kinh nguyệt và đau bụng kinh do khí trệ.