Tri Mẫu (知母) là một vị thuốc thanh nhiệt, tư âm, giáng hỏa, thường dùng trong các chứng nhiệt gây âm hư, sốt về chiều, gò má đỏ, miệng khô họng khát, táo bón, tiểu gắt, đau lưng mỏi gối… Đặc biệt, đây là vị thuốc quan trọng trong bổ âm mà không gây nhiệt, thích hợp cho người bị âm hư hỏa vượng.
Giới thiệu chung về Tri Mẫu
- Tên gọi khác: Ngải mẫu, cỏ bồ bồ.
- Tên khoa học: Anemarrhena asphodeloides Bunge
- Họ thực vật: Hành (Asparagaceae)
- Bộ phận dùng: Thân rễ (Rhizoma Anemarrhenae)
- Tính vị: Vị đắng, ngọt, tính hàn
- Quy kinh: Phế, Vị, Thận
- Tác dụng chính: Thanh nhiệt giáng hỏa, tư âm dưỡng dịch, nhuận táo.
Công dụng của Tri Mẫu trong Y học cổ truyền
🔹 Thanh nhiệt giáng hỏa – trị sốt âm hư, miệng khô, gò má đỏ
- Hạ sốt do nội nhiệt hoặc âm hư phát nhiệt.
- Dùng cho người miệng khô, họng khát, bứt rứt về chiều, ra mồ hôi trộm, gò má ửng đỏ.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị âm hư phát nhiệt: Phối hợp với Sinh Địa, Mạch Môn, Hoàng Bá trong bài Tri Mẫu Hoàng Bá Thang.
🔹 Tư âm dưỡng dịch – trị táo bón, tiểu gắt, khô họng, khát nước
- Bổ âm cho phế, vị, thận giúp giảm khô táo, kích thích tiết dịch tân.
- Phù hợp với người cao tuổi, người bệnh mạn tính bị khô môi, khô miệng, phân khô cứng.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị táo bón do âm hư: Phối hợp với Huyền Sâm, Sinh Địa, Mạch Môn.
🔹 Giáng hỏa từ thận – trị bốc hỏa, đau lưng mỏi gối, hoạt tinh, di mộng tinh
- Thanh hư nhiệt từ thận, điều hòa khí âm, giúp giảm cảm giác bốc hỏa, đau lưng, gối yếu.
- Dùng trong các chứng thận âm hư sinh nội nhiệt.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị thận âm hư, di mộng tinh: Phối hợp với Hoàng Bá, Sinh Địa, Thục Địa.
🔹 Nhuận phế – hỗ trợ trị ho khan, họng khô do phế âm hư
Làm dịu họng, giảm ho, tăng tiết dịch phế, trị ho khan kéo dài, không có đờm.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị ho khan do âm hư: Phối hợp với Bách Hợp, Sa Sâm, Mạch Môn.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Tri Mẫu
🔹 Cách sử dụng
- Dạng sắc uống – dùng phổ biến trong các bài thuốc tư âm, thanh nhiệt.
- Sao với muối – dẫn thuốc vào Thận, tăng công dụng tư âm giáng hỏa.
- Phối hợp trong hoàn, tán – trong các bài thuốc cổ phương.
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Chống chỉ định và lưu ý quan trọng:
- Người tỳ vị hư hàn, tiêu lỏng kéo dài không nên dùng (do thuốc có tính hàn).
- Phụ nữ mang thai hoặc đang lạnh bụng nên tránh dùng.
💡 Dùng đúng cho thể âm hư nội nhiệt sẽ đạt hiệu quả tối ưu.
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Tri Mẫu + Hoàng Bá → Thanh hư nhiệt, tư âm giáng hỏa.
- Tri Mẫu + Sinh Địa, Huyền Sâm → Dưỡng âm, sinh tân, nhuận táo.
- Tri Mẫu + Mạch Môn, Bách Hợp → Dưỡng âm phế, trị ho khan.
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Timosaponin A-III – Chống viêm, hạ sốt, bảo vệ thần kinh
- Ức chế các cytokine tiền viêm (TNF-α, IL-1β), giúp giảm viêm trong các bệnh mãn tính.
- Có tác dụng hạ sốt và bảo vệ tế bào thần kinh, giảm stress oxy hóa tại mô não.
📌 Ứng dụng: Hỗ trợ điều trị viêm mạn, sốt không rõ nguyên nhân, viêm thần kinh nhẹ
Có tiềm năng trong bảo vệ não bộ và hỗ trợ Alzheimer sớm (qua nghiên cứu tiền lâm sàng)
🔹 Mangiferin – Chống oxy hóa mạnh, hạ đường huyết, chống tiểu đường
- Giúp ổn định đường huyết, tăng độ nhạy insulin, cải thiện tình trạng đề kháng insulin.
- Bảo vệ tế bào tụy, giảm biến chứng do đái tháo đường.
📌 Ứng dụng: Dùng trong sản phẩm hỗ trợ tiểu đường, tiền đái tháo đường Có khả năng chống oxy hóa và viêm mạch do đường huyết cao
🔹 Sarsasapogenin – Chống viêm, điều hòa nội tiết, bảo vệ gan
- Là một sapogenin steroid có tác dụng điều hòa miễn dịch, bảo vệ gan khỏi tổn thương do thuốc hoặc độc tố.
- Có hoạt tính chống viêm, thường được nghiên cứu trong viêm gan, viêm da, viêm khớp nhẹ.
📌 Ứng dụng: Hỗ trợ điều trị viêm gan mạn, viêm da dị ứng, viêm mô mềm Có tiềm năng trong liệu pháp nội tiết nhẹ ở phụ nữ giai đoạn tiền mãn kinh
🔹 Polysaccharide – Tăng miễn dịch, hỗ trợ tiêu hóa, bảo vệ niêm mạc ruột
- Tăng hoạt tính đại thực bào và tế bào NK, nâng cao đề kháng tự nhiên.
- Có khả năng chống viêm tại ruột và cân bằng hệ vi sinh đường tiêu hóa.
📌 Ứng dụng: Dùng trong thực phẩm chức năng nâng miễn dịch, bảo vệ đường ruột Hỗ trợ điều trị viêm ruột mạn tính, hội chứng ruột kích thích (IBS)
Kết luận
Tri Mẫu là vị thuốc thanh nhiệt tư âm hàng đầu, dùng trong các trường hợp âm hư nội nhiệt, sốt về chiều, miệng khô, táo bón khô, tiểu gắt và các triệu chứng bốc hỏa do thận âm hư. Với tính hàn, vị đắng ngọt, Tri Mẫu là lựa chọn phù hợp cho người thể nhiệt, cần bồi bổ âm dịch mà không gây ngại nhiệt.