Mạch Môn (麦门冬) là rễ củ của cây Mạch Môn Đông, được sử dụng phổ biến trong Đông y để dưỡng âm, sinh tân, nhuận táo, thanh tâm – nhuận phế. Vị thuốc này có tác dụng mềm mại, thích hợp dùng cho người âm hư, ho khan, miệng khô, sốt âm ỉ về chiều, mất ngủ, táo bón.
Giới thiệu chung về Mạch Môn
- Tên khoa học: Ophiopogon japonicus (Thunb.) Ker Gawl.
- Họ thực vật: Mạch môn đông (Asparagaceae)
- Bộ phận dùng: Rễ củ (phơi hoặc sấy khô)
- Tính vị: Vị ngọt hơi đắng, tính hàn
- Quy kinh: Tâm, Phế, Vị
- Tác dụng chính: Dưỡng âm, sinh tân, nhuận phế, thanh tâm, nhuận táo
Công dụng của Mạch Môn trong Y học cổ truyền
🔹 Dưỡng âm, nhuận phế – trị ho khan, họng khô, ít đàm
Mạch Môn thanh phế, sinh tân, làm dịu ho khan do phế âm hư, đặc biệt hữu ích cho:
- Người ho về đêm, ho khan dai dẳng, miệng họng khô nóng
- Người bệnh lâu ngày tổn thương tân dịch
📌 Bài thuốc tham khảo: Mạch Môn + Thiên Môn + Sa Sâm + Ngũ Vị Tử – trị ho âm hư
🔹 Thanh tâm, an thần – trị hồi hộp, mất ngủ do âm hư tâm phiền
Mạch Môn vào Tâm kinh, giúp thanh nhiệt tâm, an thần nhẹ, thích hợp cho:
- Người mất ngủ, khó ngủ, miệng khô, phiền táo, hay cáu gắt
📌 Bài thuốc tham khảo: Mạch Môn + Toan Táo Nhân + Phục Thần + Sinh Địa – dưỡng tâm an thần
🔹 Sinh tân, chỉ khát – trị khô miệng, khát nước, đái tháo đường
- Thường dùng cho người tiểu nhiều, ăn nhiều nhưng gầy, nội nhiệt âm hư
- Kết hợp rất tốt với Thiên Môn, Ngũ Vị Tử, Thạch Cao
🔹 Nhuận táo, thông tiện – trị táo bón do khô ruột, âm hư
Mạch Môn dưỡng âm ruột, dùng cho người già, bệnh nhân âm hư bị táo bón kéo dài
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Mạch Môn
🔹 Cách sử dụng
- Sắc uống – phối hợp trong bài thuốc bổ âm, trị ho, thanh nhiệt
- Tán bột / hoàn – phối hợp với Sinh Địa, Thiên Môn, Ngũ Vị Tử
- Có thể chưng với lê, mật ong – hỗ trợ trị ho kéo dài, viêm họng
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Thận trọng khi sử dụng Mạch Môn:
- Không dùng cho người tỳ vị hư, tiêu chảy, đàm thấp nhiều, lạnh bụng
💡 Có thể làm nặng tình trạng đờm ẩm nếu dùng đơn độc ở người tỳ hư
💡 Nên phối hợp với vị kiện tỳ (Hoài Sơn, Bạch Truật) nếu dùng lâu ngày
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Mạch Môn + Thiên Môn + Sinh Địa → Dưỡng âm, trị ho khan
- Mạch Môn + Toan Táo Nhân + Long Nhãn → Dưỡng tâm, trị mất ngủ
- Mạch Môn + Thạch Cao + Ngũ Vị Tử → Sinh tân, chỉ khát
Công dụng của Mạch Môn trong Y học cổ truyền
🔹 Dưỡng âm, nhuận phế – trị ho khan, họng khô, ít đàm
Mạch Môn thanh phế, sinh tân, làm dịu ho khan do phế âm hư, đặc biệt hữu ích cho:
- Người ho về đêm, ho khan dai dẳng, miệng họng khô nóng
- Người bệnh lâu ngày tổn thương tân dịch
📌 Bài thuốc tham khảo: Mạch Môn + Thiên Môn + Sa Sâm + Ngũ Vị Tử – trị ho âm hư
🔹 Thanh tâm, an thần – trị hồi hộp, mất ngủ do âm hư tâm phiền
Mạch Môn vào Tâm kinh, giúp thanh nhiệt tâm, an thần nhẹ, thích hợp cho:
- Người mất ngủ, khó ngủ, miệng khô, phiền táo, hay cáu gắt
📌 Bài thuốc tham khảo: Mạch Môn + Toan Táo Nhân + Phục Thần + Sinh Địa – dưỡng tâm an thần
🔹 Sinh tân, chỉ khát – trị khô miệng, khát nước, đái tháo đường
- Thường dùng cho người tiểu nhiều, ăn nhiều nhưng gầy, nội nhiệt âm hư
- Kết hợp rất tốt với Thiên Môn, Ngũ Vị Tử, Thạch Cao
🔹 Nhuận táo, thông tiện – trị táo bón do khô ruột, âm hư
Mạch Môn dưỡng âm ruột, dùng cho người già, bệnh nhân âm hư bị táo bón kéo dài
Kết luận
Từ góc nhìn Đông Y, Mạch Môn là vị thuốc dưỡng âm ôn hòa, thường dùng trong điều trị các chứng âm hư phế táo, tâm phiền, ho khan, táo bón, khát nước, mất ngủ. Với tính mát – tác dụng sâu – ít kích thích, Mạch Môn là lựa chọn bền vững cho các thể hư nhiệt, người bệnh mạn tính và người lớn tuổi cần bồi bổ nhẹ nhàng.