Ngưu Tất (牛膝) là vị thuốc hoạt huyết, thông kinh lạc, bổ can thận, mạnh gân cốt, thường dùng trong các chứng kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, bế kinh, đau lưng mỏi gối, viêm khớp, sưng chân do ứ trệ khí huyết.
Giới thiệu chung về Ngưu Tất
- Tên gọi khác: Hoài Ngưu Tất, Ngưu Tất Nam.
- Tên khoa học: Achyranthes bidentata Blume (loại dùng phổ biến nhất).
- Họ thực vật: Rau dền (Amaranthaceae).
- Bộ phận dùng: Rễ cây.
- Tính vị: Vị chua, đắng, tính bình.
- Quy kinh: Can, Thận.
- Tác dụng chính: Hoạt huyết, bổ can thận, mạnh gân cốt, dẫn thuốc đi xuống.
Công dụng của Ngưu Tất trong Y học cổ truyền
🔹 Hoạt huyết, thông kinh – trị bế kinh, đau bụng kinh, kinh có huyết ứ
- Giúp phá huyết ứ, hoạt huyết, điều kinh, thường dùng trong bế kinh, kinh nguyệt có cục, đau bụng kinh dữ dội.
- Hỗ trợ tán ứ huyết sau sinh, làm tan máu tụ vùng bụng dưới.
📌 Bài thuốc tham khảo: Điều kinh – trục ứ: Phối hợp với Đào Nhân, Hồng Hoa, Quy Vĩ.
🔹 Bổ can thận, mạnh gân cốt – trị đau lưng, mỏi gối, viêm khớp
- Bổ phần âm của can thận, hỗ trợ làm chắc xương, nuôi dưỡng gân cốt.
- Hỗ trợ điều trị đau lưng, mỏi gối, viêm khớp, tê mỏi chi dưới ở người lớn tuổi.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị thoái hóa khớp, đau lưng mỏi gối: Phối hợp với Đỗ Trọng, Tục Đoạn, Cốt Toái Bổ.
🔹 Dẫn thuốc đi xuống – hướng tác dụng của thuốc về phần hạ tiêu
- Ngưu Tất có khả năng “dẫn thuốc về chân”, thường dùng phối hợp trong các bài thuốc trị bệnh ở vùng dưới rốn: bụng dưới, khớp gối, cổ chân, tử cung…
- Tăng hiệu quả khi phối hợp với các vị bổ huyết hoặc hoạt huyết.
📌 Bài thuốc tham khảo: Dẫn thuốc bổ huyết về hạ tiêu: Phối hợp với Thục Địa, Đương Quy, Xuyên Khung.
🔹 Lợi tiểu, tiêu sưng, tiêu viêm nhẹ
- Dược liệu có tính lợi thủy tiêu phù, hỗ trợ trị phù thũng nhẹ do khí trệ huyết ứ.
📌 Bài thuốc tham khảo: Trị sưng khớp, phù chân do viêm khớp: Phối hợp với Trạch Tả, Tỳ Giải, Mộc Thông.
Cách sử dụng và lưu ý khi dùng Ngưu Tất
🔹 Cách sử dụng
- Dạng sắc uống – phổ biến trong các bài thuốc điều kinh, bổ can thận, trị đau khớp.
- Dạng hoàn tán – phối hợp trong bài thuốc cổ phương bổ thận, mạnh gân cốt.
- Dạng phối hợp dán ngoài / cao xoa bóp – trị viêm khớp, đau chân.
🔹 Lưu ý khi sử dụng
💡 Không nên tự ý dùng thuốc mà cần có sự thăm khám, chỉ định của bác sĩ
💡 Chống chỉ định và lưu ý quan trọng:
- Phụ nữ có thai không nên dùng do có tác dụng hoạt huyết mạnh.
- Người tỳ vị hư hàn, tiêu chảy mãn tính không nên dùng lâu dài.
💡 Dùng quá liều có thể gây choáng nhẹ, đau bụng, tiêu lỏng.
💡 Nguyên tắc phối hợp:
- Ngưu Tất + Đỗ Trọng, Cốt Toái Bổ → Bổ can thận, mạnh xương gân.
- Ngưu Tất + Đào Nhân, Hồng Hoa → Trị bế kinh, đau bụng kinh do huyết ứ.
- Ngưu Tất + Trạch Tả, Mộc Thông → Lợi tiểu, giảm phù.
Thành phần hóa học và tác dụng dược lý
🔹 Ecdysterone – Bảo vệ xương, thúc đẩy hình thành tế bào xương mới
- Kích thích tăng sinh tế bào tạo xương (osteoblast), hỗ trợ phục hồi sau tổn thương xương.
- Làm chậm quá trình loãng xương và hủy xương do lão hóa hoặc thiếu hụt hormone.
📌 Ứng dụng: Có trong thực phẩm chức năng hỗ trợ xương khớp, chống thoái hóa Được nghiên cứu để ngăn loãng xương ở phụ nữ sau mãn kinh
🔹 Achyranthoside A & B – Kháng viêm, giảm đau, tăng lưu thông máu vùng chậu
- Ức chế các cytokine gây viêm (TNF-α, IL-6), giúp giảm viêm mạn tính tại khớp và mô mềm.
- Tăng lưu lượng máu vùng xương chậu, hỗ trợ điều hòa kinh nguyệt và làm tan máu tụ nhẹ.
📌 Ứng dụng: Dùng trong hỗ trợ điều trị viêm khớp, rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh Có mặt trong thuốc điều trị huyết ứ, viêm vùng chậu
🔹 Polysaccharide – Điều hòa miễn dịch, hỗ trợ chống oxy hóa
- Kích thích đại thực bào, tăng cường đáp ứng miễn dịch tự nhiên.
- Giúp cơ thể chống lại các phản ứng viêm mạn và quá trình lão hóa.
📌 Ứng dụng: Có trong sản phẩm tăng cường đề kháng, chống viêm mãn tính nhẹ Hỗ trợ người có cơ địa suy nhược, phục hồi sau bệnh
🔹 Saponin & β-sitosterol – Hạ lipid máu, lợi tiểu, kháng viêm nhẹ
- Giúp giảm cholesterol xấu (LDL) và cải thiện chức năng mạch máu.
- Lợi tiểu nhẹ, hỗ trợ giảm phù nề khớp hoặc mô mềm sau viêm.
📌 Ứng dụng: Hỗ trợ người bệnh viêm khớp, tăng mỡ máu kèm tuần hoàn kém Có trong sản phẩm thảo dược giảm viêm, lợi tiểu tự nhiên
Kết luận
Ngưu Tất là vị thuốc đa công năng, nổi bật với công dụng hoạt huyết, bổ can thận, mạnh gân cốt và dẫn thuốc về hạ tiêu. Được dùng phổ biến trong điều trị rối loạn kinh nguyệt, đau lưng – mỏi gối, viêm khớp, huyết ứ sau sinh, Ngưu Tất là vị thuốc quan trọng trong các bài thuốc cổ truyền liên quan đến hệ vận động và huyết khí vùng chậu.